สกว. โชว์โครงการ “บัญชีครัวเรือน” แก้จน ช่วยชาวนาปลดหนี้ 6.5 หมื่นบาท/ปี

พบ 12 จังหวัด ทำบัญชีครัวเรือน ช่วยชาวบ้านชำระหนี้เฉลี่ย 6.2 หมื่นบาท/ปี เกษตรกร 5.6  หมื่นบาท/ปี ราชการ 4.8 หมื่นบาท/ปี “รองผอ.สกว.” ย้ำไม่เน้นตัวเงิน มุ่งชาวบ้านจัดการตนเองเป็น ด้าน “เอ็นนู” ระบุจดบัญชีครัวเรือน เป็น “เศรษฐศาสตร์แก้จน”

วันนี้ (7 ก.ย.) ดร.สีลาภรณ์ บัวสาย รองผู้อำนวยการสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) เปิดเผยกับศูนย์ข้อมูลข่าวสารปฏิรูปประเทศไทย ถึงผลการดำเนินงานโครงการความร่วมมือเพื่อการแก้ปัญหาความยากจน การพัฒนาสังคม และสุขภาวะ ในพื้นที่ 17 จังหวัด ระยะที่ 2 (ส.ค. 2550- ส.ค. 2553) ว่า สกว.ได้เก็บข้อมูลจากโครงการนี้จาก 12 จังหวัด ได้แก่ กำแพงเพชร พิษณุโลก ชัยนาท นครปฐม อุทัยธานี ชัยภูมิ นครพนม ยโสธร อุบลราชธานี พัทลุง สงขลา และสุราษฎร์ธานี โดยขอข้อมูลการทำบัญชีครัวเรือนจังหวัดละประมาณ 50 บัญชี รวมเป็น 582 ครัวเรือนจาก 41,415 ครัวเรือน พบว่า โครงการนี้ช่วยชาวบ้านชำระหนี้ได้เฉลี่ย 62,742.28 บาท/คน/ปี

"เมื่อแบ่งตามกลุ่มอาชีพ พบว่า ชาวนาสามารถชำระหนี้ได้เฉลี่ย 65,368.28 บาท/คน/ปี อาชีพค้าขายและธุรกิจส่วนตัว 64,186.66 บาท/คน/ปี เกษตรกรทำไร่และสวนเฉลี่ย 56,327.01บาท/คน/ปี ราชการ 48,711.37 บาท/คน/ปี และอาชีพรับจ้าง 26,398.33 บาท/คน/ปี"

ดร.สีลาภรณ์ กล่าวถึงการที่ สกว. ได้ออกแบบสมุดบันทึกและโปรแกรมฐานข้อมูลในการคีย์ข้อมูลของชุมชนให้แก่อบต. ว่า เพื่อสร้างกระบวนการบังคับให้เกิดความร่วมมือกันในพื้นที่ สร้างฐานข้อมูลในการพัฒนาพื้นที่ให้อบต.  และสร้างการบูรณาการความร่วมมือการขับเคลื่อนเศรษฐกิจชุมชนพอเพียงในพื้นที่ได้ เช่น จ.กาฬสินธุ์  ทำให้เกษตรกรรู้จักจัดการการใช้จ่าย ชีวิตของตน ต้นทุนการผลิต ผลผลิต โดยไม่เสียเปรียบตลาดทางธุรกิจ จนเกษตรกรสามารถจัดการธุรกิจทางการเกษตรของตนได้อย่างเป็นระบบ

“ถ้าคนจะหยุดปัญหาหนี้สินได้ ก็ต้องเริ่มที่หยุดการควักกระเป๋า ข้อมูลบัญชีครัวเรือน ทำให้ชาวบ้านเห็นกระเป๋าเงินของตน รู้ว่าควรจะควักกระเป๋าใช้จ่ายหรือไม่ ถ้าจ่ายไปแล้วลูกจะมีกินมีใช้  จะมีเรียนหรือไม่ ก็ทำให้คนรู้จักเริ่มวางแผนชีวิตตนเอง จัดการครอบครัว เกิดกระบวนการแบบคนตัดฟืนกับเทวดา ที่เราต้องรู้จักช่วยตนเองก่อนไม่ใช่รอเทวดามาช่วย ที่ชาวบ้านวางแผนชีวิตตนเองและครอบครัวก่อน จากนั้นขยายผลสู่แผนชุมชน แผนตำบลเป็นลำดับ”

รองผอ.สกว. กล่าวด้วยว่า หลักการสำคัญของโครงการคือ เป็นกระบวนการทางสังคม นำคนมารวมกลุ่มนำข้อมูลความเป็นจริงของบัญชีครัวเรือนมาร่วมมือกันสะท้อนและขับเคลื่อนแก้ปัญหา (Collaborations) จุดระเบิดการแก้ปัญหาความยากจนด้วยข้อมูลที่มี และสร้างการมีส่วนร่วมจากระดับภายในครัวเรือน ซึ่งโครงการนี้ไม่ได้เน้นที่จำนวนตัวเงินในการลดรายจ่าย

ที่มาของโครงการ รองผอ.สกว.กล่าวว่า เริ่มต้นตั้งแต่ปี 2548 ขณะนั้นทำเรื่องการต่อสู้เพื่อเอาชนะความยากจนใน 12 จังหวัดทั่วประเทศ โดยร่วมกับสถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (พอช.) และกระทรวงมหาดไทย ใช้เครื่องมือหลายตัวในการแก้ปัญหา จนพบว่า การจดบัญชีครัวเรือนเป็นเครื่องมือที่ใช้ได้เหมาะสมที่สุด และได้เห็นกลไกความร่วมมือของรัฐ ท้องถิ่น สังคม สกว.จึงดำเนินการต่อยอด โดยขอความร่วมมือจากสกว. สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (พม.) ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.)  และ กระทรวงมหาดไทย ทำโครงการความร่วมมือแก้ไขปัญหาความยากจน พัฒนาสังคม และสุขภาวะขึ้นใน 21 จังหวัด แต่ต่อมาเหลือเพียง 17 จังหวัดเนื่องจากมีความไม่พร้อมในการประสานงาน

“อบต.คูหาใต้ อ.ปากพะยูน จ.พัทลุง เป็นอีกแห่งที่น่าสนใจ มีการนำฐานข้อมูลนี้ไปสร้างแม๊ปปิ้งเป็นระบบแผนที่แบบจีไอเอส ร่วมกันออกแบบกระบวนการแก้ปัญหา ให้เห็นว่า แต่ละครัวเรือนตรงไหนมีปัญหาอะไรบ้าง มีอาชีพอะไรบ้าง สาเหตุของความยากจน จนนำไปสู่การออกแบบระบบสวัสดิการของพื้นที่ด้วย ซึ่งแบบนี้เป็น Change Reaction ที่จะขยายผลกันต่อๆ ไป”

ไม่มีตำราเศรษฐศาสตร์เล่มใด สอนให้เกษตรกรแก้จน

ขณะที่นายเอ็นนู ซื่อสุวรรณ รองผู้จัดการธ.ก.ส. และกรรมการสมัชชาปฏิรูป (คสป.) กล่าวว่า ไม่มีตำราเศรษฐศาสตร์เล่มใดที่สอนให้เกษตรกร คนจนแก้จน หายจนได้ มีเพียงพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่ทรงสอนมาตลอดอย่างละเอียดว่า ให้เราทุกคนรู้จักตนเอง พอเพียง พอประมาณ ให้รู้สาเหตุว่า เราเป็นอย่างทุกวันนี้เพราะอะไร ทรงสอนเรื่องเกษตรทฤษฎีใหม่ ที่เราต้องอยู่อย่างพออยู่พอกิน รู้ตัวตน สอนให้ชาวบ้านต้องรู้จุดแข็งของตน แล้วนำมาสร้างจุดแข็งร่วมกันในชุมชนและกำจัดจุดอ่อนของชุมชนออกไป จากนั้นนำไปร่วมสร้างเศรษฐกิจชุมชนที่เข้มแข็ง ผลผลิตเหลือก็ขาย ต้องรู้จักลดรายจ่าย แต่ที่ผ่านมาเราทุกคนรู้แต่ไม่มีใครทำกันเองต่างหาก

“วันนี้เราสร้างความต้องการเทียมมหาศาล แล้วเราก็หลงตามไป รายได้ต่ำแต่รสนิยมสูง ถ้าคนไม่เลิกทุนนิยม ทุนนิยมก็จะครอบงำต่อไป แต่เมื่อมีการจดบัญชีครัวเรือนก็จะช่วยฉุดให้เราได้คิดก่อนใช้จ่าย ไม่ก่อหนี้นอกระบบ เสมือนบัญชีครัวเรือนเป็นหมอรักษาหนี้ รักษาจน และนี่คือการเปลี่ยนแปลงตนเองของชาวบ้าน”

กรรมการคสป. กล่าวด้วยว่า ในส่วนการปฏิรูปประเทศไทยนั้นคือการปฏิรูปคน ถ้าคนไม่เปลี่ยนประเทศก็จะไม่เปลี่ยนเช่นกัน และการปฏิรูปประเทศต้องมีการขับเคลื่อนงานไปพร้อมกันทุกภาคส่วน ดังนั้นจึงอยากให้โครงการบัญชีครัวเรือนนี้มีการขยายผลไปยังพื้นที่ข้างเคียงของชุมชนสมาชิกโครงการนี้ด้วย ควรจะมีการต่อยอดการทำงานของพื้นที่ทั้ง 17 จังหวัดนี้ พร้อมทั้งสร้างการพันธมิตร แม็ปปิ้งเครือข่ายทั่วประเทศด้วย สร้างกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันตามลักษณะภูมินิเวศน์ของแต่ละแห่ง และที่สำคัญกระบวนการนี้รัฐต้องไม่เข้ามาสั่งการ เพราะต้องทำให้ชาวบ้านกลายเป็นพละ (กำลัง) ของเมือง ไม่ใช่ภาระของเมืองอีกต่อไป

หมอมงคลแนะขยายผล 17 จังหวัดสู่พื้นที่อื่น

ส่วนนพ.มงคล ณ สงขลา อดีตรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข กล่าวถึงโครงการนี้ทำการสร้างพลังการพัฒนาประเทศอย่างแท้จริงได้ แต่อนาคตต้องทำให้เกิดคุณภาพและปริมาณ รวมถึงการขยายผลจาก 17 จังหวัดไปสู่พื้นที่ต่างๆ ด้วย เพื่อที่จะสร้างพลังที่เข้มแข็งมากพอแก่การปรับเปลี่ยนขับเคลื่อนปฏิรูปประเทศ โจทย์สำคัญของการทำงานต่อไปจึงอยู่ที่จะทำอย่างไรให้ชุมชนหมู่บ้านใกล้เคียงเข้ามาร่วมขบวนนี้ด้วย เพื่อร่วมกันทำแผนชุมชน และแผนจังหวัดในอนาคต

“วันนี้อย่ายึดแค่เพียงบัญชีครัวเรือนในการปฏิรูปสังคม เพราะบัญชีครัวเรือนเป็นเพียงเครื่องมือหนึ่งในการทำงานของชุมชน เป็นเพียงเครื่องมือหนึ่งในการเริ่มต้นปฏิรูปประเทศ แต่สิ่งที่มีอยู่และที่สำคัญ คือ ฐานข้อมูลชุมชนที่ได้จากการจดทำบัญชีครัวเรือน”

ด้านนายอำนวย ปะติเส ที่ปรึกษารองนายกรัฐมนตรี กล่าวว่า การทำบัญชีครัวเรือนเป็นการบริหารจัดการทางการเงินของครัวเรือน เป็นเรื่องเศรษฐศาสตร์การเงินในครัวเรือน ซึ่งถ้าเราไม่มีการทำบัญชีมาควบคุม การใช้จ่ายของครัวเรือนก็จะหลงเข้าป่า และไม่มีทิศทาง ดังนั้นเป็นสิ่งที่ควรต้องทำ ในอนาคตต้องสร้างกระบวนการให้มีการขยายผลสร้างภาคีร่วมในวงที่กว้างขึ้นอีก

ขณะที่นายวิชล มนัสเอื้อศิริ ผู้อำนวยการสำนักงานเศรษฐกิจพอเพียงเพื่อยกระดับชุมชน (สพช.) สำนักงานปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี กล่าวว่า โครงการจัดทำบัญชีครัวเรือนโดยชาวบ้าน เป็นการแก้ปัญหาหนี้สินด้วยตนเองของชาวบ้าน ไม่ใช่เพียงแค่การขึ้นบัญชีคนจนแล้วแจกเงินช่วยเหลือ ซึ่งการจดบัญชีจะต้องเริ่มต้นด้วยความจริงที่เป็นอยู่ของแต่ละครัวเรือนเพื่อควบคุมการใช้จ่าย  เพื่อแก้ปัญหาความยากจนจากต้นเหตุของแต่ละคนจริงๆ

ส่วนนายแก้ว สังข์ชู ประธานศูนย์ประสานงานภาคีองค์กรเครือข่ายชุมชนพัทลุง กล่าวถึงโครงการแก้จนด้วยการจดบัญชีครัวเรือนนี้ เป็นกระบวนการเคลื่อนไหวทางสังคม ที่ชุมชนร่วมกันเรียนรู้ผ่านระดับครัวเรือนขึ้นมาแล้วขยายผลสู่ชุมชน ตำบล พื้นที่ อำเภอ และจังหวัด ควรทำให้ชาวบ้านได้ใช้ความรู้และปัญญาลักษณะนี้มาแก้ไขความยากจนจากต้นเหตุด้วยการจดบัญชีลดรายจ่ายที่ไม่จำเป็น แก้ปัญหาที่ต้นเหตุอย่างแท้จริง เนื่องจากการจดบัญชีนี้เป็นเครื่องมือสำคัญในการปฏิรูปคน ปฏิรูปครัวเรือน ปฏิรูปสังคม เมื่อทำเช่นนี้แล้วขยายผลเต็มพื้นที่ทั่วประเทศได้ เชื่อว่า การปฏิรูปประเทศก็จะสำเร็จได้ภายใน 3-10 ปีได้

ทั้งนี้ จำนวนพื้นที่ดำเนินโครงการ 17 จังหวัดที่มีการบันทึกบัญชีครัวเรือนอย่างต่อเนื่องและเป็นรูปธรรม ได้แก่ อุทัยธานี สตูล กำแพงเพชร ยโสธร สงขลา นครพนม ชัยนาท สุราษฎร์ธานี กาฬสินธุ์ นครราชสีมา พิษณุโลก ชัยภูมิ อุบลราชธานี นครปฐม นครศรีธรรมราช พัทลุง และอุตรดิตถ์ รวมมีอาสาสมัครบัญชีครัวเรือนทั้งสิ้น 41,415 ครัวเรือน เกิดอาสาสมัครคณะทำงานในพื้นที่ระดับหมู่บ้าน 8,320 คน ระดับตำบล 3,815 คน และระดับจังหวัด 325 คน ซึ่งเกิดจังหวัดต้นแบบ คือ ชัยนาท และสตูล และเกิด 28 ตำบลต้นแบบในการจัดทำบัญชีครัวเรือน รวมถึงเกิดพื้นที่ต้นแบบจ.กำแพงเพชร อุตรดิตถื และพิษณุโลกในการจัดการที่ดิน น้ำ ด้วยการนำข้อมูลการสำรวจและการจัดบัญชีครัวเรือน