เลาะริมฝั่งตันหยงเปาว์...เมื่อ "ปลากุเลา" บอกเล่าเรื่องราว

"ปลากุเลา" คือหนึ่งในตัวชี้วัดความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้

          และความอุดมสมบูรณ์ เหมือนกับคำเปรียบที่ว่า "ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว" ก็คือภาพสะท้อน "ความมั่นคงทางอาหาร" กระทั่งเป็นคำอธิบายว่าแม้จะเกิดเหตุการณ์ความไม่สงบมานานกว่า 1 ทศวรรษ แต่ทำไมผู้คนที่ปลายด้ามขวานยังอยู่กันได้ และสภาพเศรษฐกิจก็ไม่ได้เลวร้ายเหมือนมิติความมั่นคง

          ถามอากู๋ (กูเกิล) พบข้อมูล "ปลากุเลา" มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า leutheronema tebradactylum รูปร่างยาวเรียว ลำตัวค่อนข้างหนา แบนข้าง หัวค่อนข้างเล็ก จะงอยปากสั้น ตามีเยื่อไขมันปกคลุม และอยู่ใกล้ปลายจะงอย ปากเฉียงขึ้นเล็กน้อย และมีฟันแหลมคม ลักษณะเด่นคือ ก้านครีบส่วนล่างของครีบหูแยกออกเป็น 4 เส้น ซึ่งชาวบ้านเรียกว่าหนวด มีครีบหลังแยกห่างกัน 2 อัน ครีบหางเป็นแฉกลึก ส่วนของลำตัวที่อยู่แนวสันหลังสีเทาปนเขียว ส่วนที่อยู่ถัดลงมามีสีเนื้อและสีขาวเงิน ครีบหลังและครีบหางมีรอยแต้มสีเทาที่ปลาย ครีบอื่นๆ มีสีเหลือง

          ปลากุเลาพบได้ทั่วไปในทะเลที่อบอุ่น ไม่ห่างจากฝั่งมากนัก เป็นปลาที่ชอบอาศัยหากินอยู่ตามหน้าดินโคลน บางครั้งเข้าไปอยู่ในน้ำกร่อย พบทั่วไปในฝั่งอ่าวไทยแถบ อ.ตากใบ จ.นราธิวาส นิยมนำมาใช้เป็นอาหาร เพราะมีเนื้อนุ่ม มีรสชาติดีเลิศเมื่อนำมาทำเป็นปลาเค็ม

          เหตุนี้เองหลายคนจึงรู้จัก "ปลากุเลา" ในฐานะ "ราชาแห่งปลาเค็ม" และเคยได้ยินแต่ "ปลากุเลาตากใบ" ซึ่งหมายถึงโอทอประดับ 5 ดาวของ อ.ตากใบ จ.นราธิวาส แต่จริงๆ แล้วปลากุเลายังมีในพื้นที่อื่นๆ ของชายแดนใต้ด้วย ดังเช่น "ปลากุเลา บ้านตันหยงเปาว์" ที่ ต.ท่ากำชำ อ.หนองจิก จ.ปัตตานี

          ปลากุเลาเค็มที่นี่ ต้องบอกว่าผลิตไม่ทันกับความต้องการ และเพิ่มมูลค่าด้วยภูมิปัญญาดั้งเดิม นำไปสู่วิธีการแปรรูปอาหารชั้นเลิศจนถูกจัดว่าเป็น "ราชาแห่งปลาเค็ม" ไม่น้อยหน้าที่อื่นเหมือนกัน สามารถสร้างงาน สร้างรายได้ให้แก่เครือข่ายประมงและชุมชนอย่างน่าภาคภูมิใจ

          บ้านตันหยงเปาว์ เป็นชุมชนติดทะเล มีพื้นที่คล้ายเกาะ หน้าหมู่บ้านมีทะเลอ่าวไทยทอดยาว ส่วนด้านหลังมีคลองโอบล้อมหมู่บ้านเอาไว้ จากความอุดมสมบูรณ์ของพื้นที่จึงมีสัตว์น้ำมากมาย ชาวบ้านทำมาหาเลี้ยงชีพอย่างสุขสบายด้วยการทำประมงชายฝั่ง

          กระทั่งปี 2532 ถึงปัจจุบัน ชาวตันหยงเปาว์ต้องต่อสู้กับนายทุนที่ทำประมงแบบผิดกฎหมาย โดยเฉพาะ "ประมงอวนรุน" ส่งผลให้ทรัพยากรทางทะเลถูกทำลายไปเกือบหมดสิ้น แต่ชาวบ้านก็เลือกต่อสู้แบบ "สันติวิธี" และได้ผลเป็นที่น่าพอใจ ทะเลฟื้นตัวและมอบความอุดมสมบูรณ์กลับมาให้พวกเขาอีกครั้ง ปัจจุบันอวนลากมีปริมาณลดลง ปลาเคยที่หายไปอย่าง "ปลากุเลา" เริ่มกลับมาให้เห็น

          ด้วยระบบนิเวศน์บริเวณปากอ่าวปัตตานีที่มี "แพลงตอน" มากมาย โดยเฉพาะปากคลองตันหยงเปาว์ คลองบางตาวาที่บรรจบกับทะเล จึงมีธาตุอาหารสมบูรณ์ ส่งผลให้ปลากุเลาชุกชุมตามไปด้วย

          เดิมทีชาวประมงบ้านตันหยงเปาว์จับปลาได้ ก็นำไปขายเป็นปลาสด ส่งออกไปยังจังหวัดใกล้เคียง โดยเฉพาะนราธิวาส ทำให้ขายได้เพียงกิโลกรัมละ 250 บาท แต่เมื่อมีการรวมกลุ่มกันเป็น "วิสาหกิจชุมชน" จึงมีแนวคิดพัฒนาและแปรรูปสินค้าเป็น "โอรังปันตัย" หรือ "ชาวเล" นั่นก็คือ "ปลากุเลาเค็มกางมุ้ง"

          ปัจจุบันชาวบ้านรวมกลุ่มกันเป็นเครือข่ายชุมชนประมงพื้นบ้านจำนวน 52 หมู่บ้าน มีเรือกว่า 2,900 ลำ ชาวประมงกว่า 83,000 คน รองรับการประกอบวิสาหกิจชุมชน โดยได้รับความร่วมมือจากนักวิชาการท้องถิ่นและภาครัฐในการยกระดับสินค้า เพิ่มมูลค่าพร้อมสร้างมาตรฐานในการผลิต โดยเฉพาะผลิตภัณฑ์ประมงแปรรูป แต่ไมทิ้งภูมิปัญญาท้องถิ่นดั้งเดิม คือเมื่อได้ปลาสดๆ จากทะเล ก็จะแขวนปลาให้สะเด็ดน้ำ นวดเนื้อปลาเพื่อความนุ่ม ละเอียดเป็นเนื้อเดียว ซึ่งกระบวนการเหล่านี้ถูกบ่มเพาะทักษะและความชำนาญจากรุ่นสู่รุ่น

          มูหามะสุกรี มะสะนิง นายกสมาคมประมงพื้นบ้านจังหวัดปัตตานี บอกว่า ทุกวันนี้ปลากุเลาของบ้านตันหยงเปาว์ไม่เพียงพอต่อความต้องการของตลาด แม้ว่ามีราคาสูงถึงกิโลกรัมละ 1,500-1,700 บาท ขนาดตัวละ 1-2 กิโลกรัมก็ตาม ปัจจุบันสมาคมชาวประมงบ้านตันหยงเปาว์ เป็นแหล่งรับซื้ออาหารทะเลสดจากกลุ่มสมาชิกประมงเพื่อนำไปจำหน่ายยังพื้นที่ต่างๆ

          "เราไม่ทิ้งภูมิปัญญาท้องถิ่น เมื่อมีปลาสดมาส่ง ต้องดูว่าใครเอามาขาย มีวิธีการจับอย่างไร เพื่อให้เป็นมาตรฐานที่แท้จริง มีการฝึกบันทึกข้อมูล สมาชิกจะเข้าใจตรงกันว่า หากปลามาจากการทำประมงที่ผิดกฏหมาย ทางสมาคมฯจะไม่รับซื้อ" มูหามะสุกรี เล่าถึงกฎเหล็กของสมาคมฯ ที่มีไว้เพื่อความยั่งยืนของทรัพยากร

          "ปลากุเลาที่นี่เนื้อแน่น สมบูรณ์มาก เป็นทุนของชุมชน ชาวบ้านใช้กุเลาเป็นสื่อบอกเรื่องราวไปสู่ผู้บริโภคว่า กินกุเลาตัวหนึ่ง ได้บริจาคส่วนหนึ่งมาช่วยพี่น้องเราในการอนุรักษ์ทรัพยากร เราให้ความสำคัญกับการไม่ใช้สารเคมีและสารฟอกสี  ใช้เกลือหวานปัตตานีเป็นส่วนผสมหลัก ซึ่งฮาลาลด้วยตัวเอง ต้องดูแลเหมือนลูก นวดทุกวันให้เข้าที่ เอาออกผึ่งแดด เอามาผึ่งลม ใช้ทั้งสองส่วนผสมกัน กางมุ้งให้ ปลากุเลาตัวเล็กใช้เวลาประมาณ 25 วัน ตัวใหญ่ 45 วัน รับประกันได้ว่าเป็นปลาอินทรีย์ที่สะอาด ปราศจากสีและสิ่งปลอมปน"

          ปัจจุบันสมาคมประมงพื้นบ้านตันหยงเปาว์ได้ขอเครื่องหมายรับรองฮาลาล

          ปลากุเลาตันหยงเปาว์ จึงเป็นสัญลักษณ์แห่งความอุดมสมบูรณ์ เป็นความมั่นคงทางอาหาร สร้างอาชีพ สร้างรายได้บนการจัดการทรัพยากรธรรมชาติของท้องถิ่นเอง สร้างสมดุลจากต้นน้ำสู่ปลายน้ำ

          และนี่คือคืออีกหนึ่งมิติของสันติภาพที่ยั่งยืนและเป็นจริง ณ ดินแดนปัตตานี

--------------------------------------------------------------------------------------

เรื่อง/ภาพ : เลขา เกลี้ยงเกลา, สมศักดิ์ หุ่นงาม

บรรยายภาพ :

1 ปลากุเลาเค็มกางมุ้ง

2 วิธีนวดปลากุเลา

3 ผลิตภัณฑ์ที่พร้อมนำออกขายและเพิ่มมูลค่า